ADVERTISEMENT

Dok Tužilaštvo Hercegovačko-neretvanskog kantona 10 mjeseci nakon tragedije još uvijek radi na slučaju, portal Hercegovina.info rekonstruiše dvadeset godina dugačak slijed odluka, propusta i nečinjenja, od prvih iskapanja kamena do potpunog uništenja dijela sela.

Početak priče: 2002. godina – bijeli kamen za nadgrobne spomenike

Kamenolom na lokalitetu Šupljika, među mještanima poznatom i kao Suhi potok iznad Donje Jablanice počeo se koristiti početkom 2000-ih, u poratnom periodu, kada lokalne vlasti nisu imale formirane inspekcijske organe, a zakonski okvir je bio fragmentiran.

Prema izjavama mještana, otac sadašnjeg titularnog vlasnika tvrtke SANI d.o.o., Mujo Hondžo, navodno je imao neformalni papir ratne uprave kojim mu je dopušteno koristiti kamen za potrebe lokalne zajednice. Kamen koji se tu eksploatisao je bijeli arhitektonski kamen, koji se najviše koristio za izradu nišana i drugih vrsta nadgrobnih spomenika.

Jablanica (Izvor: AP Photo/Armin Durgut)

Taj dokument može eventualno biti u posjedu porodice Hondžo, ali redakcija Hercegovina.info do njega nije uspjela doći, niti je poznato je li u posjedu tužioca Tužilaštva HNK.

Bilo kako bilo, neautorizovani dokument nikada nije postao pravovaljan akt, ali je postavio temelj za ono što će kasnije biti legalizovano.

2006. – Opštinsko vijeće Jablanica legalizuje lokalitet

Ključna godina u istoriji ovoga kamenoloma je 2006. kada Oštinsko vijeće Jablanice donosi zaključak o proglašenju lokaliteta Šupljika javnim interesom, čime se praktički otvara put ka koncesiji.

U dokumentu o proglašenju javnog interesa tako stoji:

Utvrđuje se postojanje interesa za davanje koncesije za eksploataciju mermerizovanog dolomitnog krečnjaka (arhitektonskog građevinskog kamena) na lokalitetu Šupljika, opština Jablanica.

Davanje koncesije iz tačke 1. ovog Zaključka vršiće se u skladu sa Zakonom o koncesijama i drugim važećim propisima, a temeljem prethodno pribavljenih mišljenja i saglasnosti nadležnih institucija.

Eksploatacija se može vršiti isključivo uz poštivanje: uslova zaštite okoliša, zaštite kulturno-istorijskog naslijeđa i prirodnih vrijednosti, vodne, šumske i rudarske inspekcije, mišljenja lokalne zajednice i mjesne zajednice Donja Jablanica.

Jablanica (Izvor: AP Photo/Armin Durgut)

Ovaj Zaključak stupio je na snagu danom donošenja i objavljen je tada na oglasnoj ploči Opštine Jablanica. Datum donošenja je bio 27.12.2006. godine, a potpisao ga je tadašnji predsjednik Opštinskog vijeća- Mate Mijić.

Međutim, nakon donošenja ove odluke, nastaje petogodišnja pauza, a koncesija nikada nije potpisana. Firma SANI d.o.o. u vlasništvu porodice Hondžo, registrovana 2001. godine za obradu kamena, pokušavala je dobiti pravo eksploatacije, ali osnivač Mujo Hondžo umire 2012. godine – a dokumentacija ostaje nedovršena.

2011. – Izdaje se urbanistička saglasnost, ali samo za istraživanja

Nakon utvrđivanja interesa, prvi dokument koji se pojavljuje je Urbanistička saglasnost. Datum je 21.10.2011. godine, a izdana urbanistička saglasnost daje se za geološka istraživanja, ali ne i za eksploataciju.

Kao što je vidljivo iz dokumenta, uz zahtjev su priloženi katastarski i situacijski plan, kao i projekt iz 1998. godine, a zahtjev je ocijenjen kao osnovan. Tokom postupka pribavljene su saglasnosti brojnih institucija, uključujući Urbanistički zavod BiH, BH Telekom, JKP Jablanica, Zavod za zaštitu kulturno-istorijske baštine, Ministarstvo odbrane BiH i druge nadležne službe. Agencija za vodno područje i Ministarstvo okoliša su utvrdili da se potreba za okolišnu dozvolu razmatra unutar postupka izdavanja urbanističke saglasnosti. Na temelju prostornog plana opštine, mišljenja Urbanističkog zavoda i opštinskog zaključka o javnom interesu, utvrđeno je da su ispunjeni svi uslovi za izdavanje saglasnosti. Urbanistička saglasnost je izdana uz jasno određene tehničke i zakonske uslove, s rokom važenja od godinu dana. Nakon isteka godine dana važenja, nikada nije obnovljena.

Prema podacima iz registra djelatnosti, firma SANI d.o.o. smije se baviti obradom, ali ne i eksploatacijom kamena.

Je li održana javna rasprava?

Urbanistička saglasnost za detaljna geološka istraživanja, naročito na lokacijama od šireg javnog interesa poput kamenoloma, ne smije biti izdana bez prethodno provedene javne rasprave, jer je to zakonska obaveza propisana Zakonom o prostornom uređenju.

Jablanica (Izvor: AP Photo/Armin Durgut)

Javna rasprava omogućava uključivanje lokalne zajednice, zaštitu okoline i transparentnost procesa. U ovom slučaju, pouzdani izvori tvrde da je javna rasprava za kamenolom "Šupljika" provedena, no Opština Jablanica nije nam na upit navedenog portala dostavila zapisnik o toj raspravi. Time je onemogućena provjera zakonitosti postupka i uvida u moguće primjedbe građana. Skrivanje tog zapisnika ili njegovo izostavljanje iz spisa baca sumnju na regularnost cijelog postupka izdavanja urbanističke saglasnosti. Izvor Hercegovina.info pak tvrdi da je javna rasprava održana i da se u zapisniku nalaze imena osoba koje će 13 godina kasnije i same stradati u odronima.

2012–2024. – Firma neaktivna, inspekcija zabranjuje rad

Nakon smrti Muje Hondže, firma praktički prestaje s radom na kamenolomu.

Iako je portal dobio informacije kako je inspekcija dva puta izdavala rješenja o zabrani rada, uz prekršajne naloge, nisu mogli doći do potvrde, budući da se Ministarstvo privrede HNK pozvalo na to da su informacije koje se odnose na lokalitet Šupljika, Donja Jablanica, izuzete od saopštenja javnosti temeljem člana 6. stavka (1) tačka 2 Zakona o slobodi pristupa informacijama, jer bi njihovo objavljivanje moglo izazvati značajnu štetu u sprječavanju i otkrivanju kriminala.

Ministarstvo tvrdi da je dokumentacija koja se odnosi na taj lokalitet izuzeta iz njihovih evidencija jer je preuzeta od strane drugog nadležnog organa, Tužilaštva HNK i da nije vraćena. Stoga bi, prema njihovom stavu, odobravanje pristupa informacijama ometalo rad tog organa.

Zbog svega navedenog, Ministarstvo je odbilo zahtjev novinara Hercegovina.info za pristup traženim informacijama.

No, bilo kako bilo, više mještana potvrdilo je da su mašine na kamenolomu bile zapečaćene, i godinama se nisu koristili niti pomjerali s lokacije. Uvidom na samo mjesto događaja, vidljivo je kako su mašine zahrđale, te im nedostaju osnovni dijelovi za rad poput gusjenica i motora.

Jablanica (Izvor: AP Photo/Armin Durgut)

Otkud na lokalitetu otpad od druge vrste minerala?

Na lokalitetu je, što je takođe jako zanimljivo zatečen kameni otpad od gabra. Zanimljivo je u svjetlu činjenice da se u ovom kamenolomu nije eksploatirao gabar nego bijeli kamen. Ko je i zašto izbacivao ovaj otpad na to mjesto, do danas nije utvrđeno.

Preliminarni izvještaj Federalnog zavoda za geologiju, koje je dostavljeno nadležnim institucijama, sadrži detaljan inženjersko-geološki prikaz odrona i njegove dinamike, uključujući zonu kamenoloma u Donjoj Jablanici. Prema toj analizi, ukupna zapremina mobilizovanog materijala uslijed odrona iznosila je 171.261,81 kubični metar, od čega se 18.697,16 kubika – odnosno 10,92 posto – odnosi upravo na područje kamenoloma, što ukazuje na mogući doprinos ljudskog djelovanja destabilizaciji padine.

U toj zoni su, kako je navedeno, pronađeni brojni tehnički obrađeni blokovi dolomita s vidljivim tragovima rezanja i bušenja, ali i gabra – stijene koja prirodno nije prisutna na tom lokalitetu, što upućuje na to da je dopremljena radi obrade. To dodatno pojačava sumnju da je kamenolom korišten mimo propisa, no pitanje je ko ga je koristio. Analiza terena temeljena je na topografskom modelu iz 2012. godine, što znači da model ne bilježi rudarske zahvate i promjene reljefa nastale u razdoblju od posljednjih 12 godina.

Konačno, nalaz obdukcije pokazuje da je većina žrtava preminula uslijed gušenja zemljom i sličnim materijalima, kao i zbog mehaničkih povreda izazvanih silinom odrona.

Još jedan od elemenata koji su direktno uticali na tragediju je veliki požar iz 2021. godine. Šuma iznad lokaliteta gotovo je u potpunosti izgorjela. To je omogućilo da padavine od 300 litara po kvadratu u oktobru 2024. godine pokrenu nestabilnu padinu, a bez šume i korijena nije bilo prirodne prepreke koja bi istu zaustavila.

Jablanica (Izvor: AA)

Lokalitet gdje se srušio odron mještani nazivaju "Suhi potok" – jer voda njime teče jednom do dvaput godišnje, upravo u vrijeme velikih kiša.

Kuće sagrađene u toj zoni, kao što je vidljivo na fotografijama potpuno su uništene. Stariji objekti i željeznička stanica, smješteni van korita, ostali su netaknuti.

Ko je izdao dozvole za gradnju u aktivnom vodotoku, odnosno vododerini pitanje je koje do danas nije otvoreno.

Bez koncesije, bez dozvole – ali s podsticajima

Firma SANI d.o.o. nikada nije dobila koncesiju, niti okolišnu dozvolu za ovaj kamenolom, ali je 2023. godine primila 14.000 KM podsticaja od Vlade HNK-a za tehnološki razvoj. Tri godine ranije, 2020. primila je još 7.000 KM od Vlade FBiH u okviru COVID mjera. Na web stranici firme, koja je uklonjena nakon nesreće, nije bilo ni riječi o kamenolomu.

Zbog čega je i pod kojim uslovima firma koja je bila skoro pa neaktivna dobila ove podsticaje pitanje je za ministre koji su ih dodijelili, kao i za istražne organe.

Istraga: 3D skeniranje, vještaci i pitanje odgovornosti

Tužilaštvo HNK vodi istragu već devet mjeseci. Više puta su napominjali kako je istraga veoma opsežna, sadrži orgomne količine dokumentacije i zahtijeva rad cijelog tima.

Jablanica, jun 2025. (Izvor: Euronews BiH)

Koliko je poznato, dosad su obavljeni: Uviđaj, obdukcije, svjedočenja, izuzeta je dokumentacija iz Ministarstva privrede i firme SANI, naređeno 3D skeniranje LIDAR-om iz vazduha, a još se očekuje nalaz geološkog vještaka. Iz Tužilaštva HNK rekli su za Hercegovina.info da se čekao i dopunjeni nalaz rudarskog vještačenja koji je nedavno dostavljen.

Optužnica još nije podignuta. A prema Tužilaštvu, sve zavisi upravo od vještačenja – koje će pokazati je li ljudski faktor na kraju uopšte doprinio odronu.

Od 2002. do 2024. – sve se znalo. Znalo se da je kamenolom bez dozvole. Znalo se da nema koncesije. Znalo se da se dozvole izdaju u vododerini. Znalo se da je šuma izgorjela. Znalo se da će jednog dana kiša pasti.

Jedino se ne zna, ko će i hoće li iko uopšte odgovarati, piše Hercegovina.info.